"Het demonstratierecht is uitermate belangrijk voor politiek gedrag."
In gesprek met Jacquelien van Stekelenburg Hoogleraar Sociale Verandering en Conflict aan de VU
Het demonstratierecht is uitermate belangrijk voor politiek gedrag. Het is het enige instrument waarmee de burger politieke beïnvloeding tussen de verkiezingen door kan bewerkstelligen. Ook mensen die geen vertrouwen hebben in de politiek, die hun rug naar de politiek toegekeerd hebben, kunnen op deze manier participeren.
Toch wordt onderzocht of het demonstratierecht onder spanning staat. Wat is er aan de hand in demonstrerend Nederland? Hoogleraar Sociale Verandering en Conflict, Jacquelien van Stekelenburg, praat ons bij.
Drie procent
“Slechts drie procent van de demonstraties laat incidenten zien,” zegt Van Stekelenburg. “Dat is al jaren een stabiel getal. Maar het aantal demonstraties is enorm toegenomen. Tussen 2017 en 2022 met maar liefst 311%. Drie procent van 6000 demonstraties betekent dat er in absolute zin wel degelijk meer demonstraties uit de hand lopen.”
Veranderde vorm
De grote stijging van het aantal demonstraties is volgens Van Stekelenburg voor een groot deel te danken aan de komst van de sociale media. “Daardoor wordt het makkelijker om protest te organiseren en mensen te mobiliseren. Video’s dragen daaraan bij. George Floyd’s ‘I can’t breathe', ging de hele wereld over en raakte daarmee een emotionele snaar. De vorm van mobiliseren van protest is daarmee veranderd.”
“Waar vroeger beledigd werd, wordt nu zwaar vuurwerk ingezet.”
Democratische dans
Als het percentage demonstraties met incidenten al jaren drie procent is, waarom hebben dan zoveel mensen het idee dat er sprake is van een verharding? “Om die dynamiek te kunnen begrijpen moet je naar alle actoren kijken,” zegt Van Stekelenburg. Ze noemt het een democratische dans. “We hebben een (inmiddels demissionaire red.) populistisch rechtse regering die negatiever tegenover demonstraties staat dan andere kabinetten. Het lijkt erop dat dit doorsijpelt naar de houding van het publiek. Daarnaast is er sprake van een toename van geweld door politieagenten, maar ook van geweld tegen politieagenten. Waar vroeger beledigd werd wordt nu zwaar vuurwerk ingezet en gewelddadige incidenten zie je weer sneller terug in de media. Al deze actoren samen leidden tot de huidige situatie.”
Faciliteren
Van Stekelenburg wordt vaak uitgenodigd door de driehoek van steden als Rotterdam, Amsterdam en onlangs Velsen om haar visie op de ontwikkelingen te geven. “De driehoek heeft de verplichting een demonstratie te faciliteren. Dat willen ze ook. Maar door de toename van het aantal demonstraties, de andere manier van organiseren en de tegenreacties daarop is dat vaker een uitdaging.”
“Hier is niet alleen sprake van een juridische vraag.”
Niet alleen een juridisch of politieke keuze
Staat daarmee het demonstratierecht onder druk? Van Stekelenburg is lid van de commissie die namens het WODC onderzoek doet naar de vraag of het demonstratierecht nog voldoet aan de eisen van deze tijd. Of de wet het lokaal gezag nog voldoende handvatten geeft om demonstraties te faciliteren en te handhaven of dat de wet moet worden aangepast.
Invloed
Het zijn met name de eerste twee vragen waar Van Stekelenburg haar invloed als sociaal wetenschapper kan laten gelden. “Juristen weten als geen ander wat de reikwijdte van het recht is en het effect ervan. Maar hier is niet alleen sprake van een juridische vraag. Je kunt de vraag of het demonstratierecht onder druk staat niet alleen beantwoorden door incidenten met politiegeweld of autoriteiten te onderzoeken maar juist ook door activisten te bevragen. De vraag of het demonstratierecht nog voldoende handvatten biedt, behoeft onderzoek naar alle actoren van de democratische dans. Daarom is het belangrijk dat er over dat punt nu zoveel wordt gesproken, in het publieke en in het politieke debat. Met aandacht voor alle actoren.”
Over Jacquelien van Stekelenburg
Hoogleraar Sociale Verandering en Conflict Jacquelien van Stekelenburg (1966) studeerde sociale psychologie. Haar onderzoek richt zich voornamelijk op protestdeelname en maatschappelijke polarisatie. Sinds 2016 is ze programmaleider van het SCC-onderzoeksteam Participation in Society, het onderzoeksprogramma van Sociologie. Daarnaast is ze directeur valorisatie van School der Sociale Wetenschappen en oprichter, samen met prof. Ellen Giebels, van het Centre for Secure Societies.
alumnimagazine voor sociale en geesteswetenschappers juni 2025